نگاهی به شبکه فرسوده توزیع آب در مشهد | بحران ۴۰ درصدی، چاره ۱۵ همتی
مشهد با وجود دستیابی به رکورد کمترین هدررفت فیزیکی آب در کشور (۸درصد)، برای پاک‌سازی کامل شبکه فرسوده خود و رسیدن به نقطه «هدررفت نزدیک به صفر» با چالش عظیم بودجه‌ای روبه‌روست.
به گزارش شهرآرانیوز؛ مشهد با وجود دستیابی به رکورد کمترین هدررفت فیزیکی آب در کشور (۸درصد)، برای پاک‌سازی کامل شبکه فرسوده خود و رسیدن به نقطه «هدررفت نزدیک به صفر» با چالش عظیم بودجه‌ای روبه‌روست. مدیران آب استان از یک‌سو بر لزوم تأمین حداقل ۱۵هزار میلیارد تومان برای نوسازی کامل شبکه تأکید می‌کنند و ازسوی دیگر، با بودجه فعلی سالانه تنها قادر به بازسازی ۱۰۰کیلومتر از شبکه هستند، این درحالی است که براساس استاندارد‌های فنی، حداقل سیصد کیلومتر در سال باید بازسازی شود. این شکاف مالی عظیم، در شرایطی خودنمایی می‌کند که ۴۰درصد از شبکه توزیع آب مشهد قدمت بسیار زیادی دارد و نیازمند اصلاح فوری است.
فقط ۱۰۰ کیلومتر؛ نوسازی سالانه شبکه
حسین اسماعیلیان، مدیرعامل شرکت آب وفاضلاب مشهد، تصویری گویاتر از وضعیت فعلی فرسودگی شبکه توزیع آب شهر برایمان ترسیم می‌کند و با اشاره به اهمیت جلوگیری از هدررفت منابع آبی در شرایط بحران آب می‌گوید: موضوع هدررفت آب، از مسائل کلیدی مدیریت شهری است که علاوه بر آثار زیست محیطی، پیامد‌های اقتصادی بسیاری دارد.
او با تشریح دو نوع هدررفت آب ادامه می‌دهد: در بحث هدررفت، ما دو بخش داریم؛ یکی هدررفت فیزیکی که درواقع پرت واقعی آب است؛ یعنی آبی که از طریق شبکه‌های فرسوده و نشتی‌ها از دست می‌رود. اما نوع دوم، هدررفت ظاهری است. این بخش از آب، مصرف می‌شود ولی درآمدی ایجاد نمی‌کند؛ مثلا خطای کنتور‌های مشترک یا اندازه گیری‌های نادقیق، باعث می‌شود بخشی از مصرف ثبت نشود. کاهش این بخش الزاما مصرف آب را کم نمی‌کند، بلکه بیشتر موجب افزایش درآمد می‌شود.
به گفته اسماعیلیان، میزان مهم، همان هدررفت فیزیکی واقعی آب است که در مشهد حدود ۸درصد برآورد می‌شود. این رقم از کمترین میزان‌های هدررفت بین شرکت‌های آب کشور است و حتی نسبت به کشور‌های توسعه یافته، رقمی غیرمنطقی به شمار نمی‌آید، با این حال امکان کاهش آن وجود دارد؛ چراکه در برخی کشور‌های دنیا، میزان هدررفت فیزیکی به ۴درصد رسیده است.
۲۰ میلیون متر مکعب هدررفت فیزیکی سالانه آب
مدیرعامل آبفای مشهد می‌گوید: میزان هدررفت فیزیکی در شبکه توزیع آب مشهد حدود ۲۰میلیون مترمکعب در سال است. این مقدار آبی است که از شبکه خارج می‌شود، اما، چون نشتی‌ها معمولا زیرزمینی و نامرئی‌اند، بخش زیادی از آن دوباره به سفره‌های زیرزمینی برمی گردد. وی می‌گوید: در دو سال گذشته حدود یک درصد کاهش هدررفت فیزیکی در مشهد داشته‌ایم که معادل ۳ میلیون مترمکعب صرفه جویی است؛ یعنی کاهش مصرفی معادل چندین حلقه چاه آب.
اسماعیلیان مهم‌ترین اقدام‌های انجام شده برای کاهش هدررفت فیزیکی را چنین شرح می‌دهد: یکی از اقدامات اساسی، پهنه بندی شبکه آب مشهد بوده است. پیش‌تر شبکه بسیار گسترده شهر مشهد به صورت یکپارچه مدیریت می‌شد، اما اکنون به ۲۱پهنه تقسیم شده است که در برنامه ریزی، تبدیل به ۱۴۷زیرپهنه خواهد شد. این اقدام تأثیر زیادی بر توزیع بهینه آب و مدیریت فشار شبکه داشته است.
ارتباط مستقیمی بین فشار شبکه و میزان هدررفت فیزیکی وجود دارد؛ هرچه فشار بیشتر باشد، احتمال نشتی و پرت آب نیز افزایش می‌یابد. او در ادامه از پروژه نبی اکرم (ص) به عنوان نقطه عطفی در کاهش حوادث شبکه یاد می‌کند: «اجرای این پروژه بزرگ حدود یک دهه طول کشید و با تکمیل آن، تمام چاه‌های داخل شهر که پیش‌تر مستقیم به شبکه توزیع آب وصل بودند، از مدار مستقیم خارج شدند. این تغییر موجب شد فشار شبکه در طول شبانه روز ثابت بماند و درنتیجه، میزان حوادث و نشتی‌ها به طور چشمگیری کاهش یابد.»
اسماعیلیان با بیان اینکه علاوه بر فرسودگی، فشار نامناسب آب و کیفیت مصالح، بر هدررفت آب تأثیرگذار است، اظهار می‌کند: با وجود افزایش عمر شبکه که معمولا باید به افزایش هدررفت منجر شود و با وجود محدودیت منابع مالی در اصلاح شبکه، ما شاهد ۱۰ تا ۱۵درصد کاهش در حوادث و اتفاقات شبکه مشهد بوده‌ایم. مدیرعامل آبفای مشهد با بیان اینکه طول شبکه توزیع آب در مشهد ۶ هزار کیلومتر است، می‌گوید: طول کل اصلاح شبکه توزیع آب ۱۱۰۰ کیلومتر و طول کل توسعه شبکه توزیع آب ۶۱۰ کیلومتر است.
او درباره بودجه اصلاح شبکه توضیح می‌دهد: حداقل بیش از ۱۵ هزار میلیارد تومان بودجه لازم است تا میزان هدررفت آب در مشهد صفر شود، ولی با بودجه فعلی، سالانه حدود صد کیلومتر از شبکه آب مشهد درقالب برنامه اصلاح و بازسازی اجرا می‌شود، درحالی که براساس استاندارد، باید حداقل سیصد کیلومتر در سال بازسازی شود. به دلیل محدودیت‌های مالی، اصلاحات با اولویت بندی مناطق بحرانی و فرسوده‌تر اجرا می‌شود. حدود ۴۰درصد شبکه‌های شهر قدمت بسیار زیادی دارند و نیازمند اصلاح فوری هستند.
کاهش هدررفت نیازمند بودجه سنگین
مدیرعامل شرکت آب وفاضلاب مشهد بیان می‌کند: تصور حذف کامل هدررفت آب، غیرممکن است؛ در بهترین شبکه‌های جهان هم میزان مشخصی از هدررفت وجود دارد. اما کاهش آن، نیاز به سرمایه گذاری سنگین دارد. به گفته او، بودجه بازسازی شبکه‌ها باید بیشتر، از محل منابع داخلی شرکت تأمین شود. اعتبارات دولتی بیشتر صرف پروژه‌های آب رسانی می‌شود و به دلیل فاصله زیاد بین قیمت تمام شده و تعرفه دریافتی از مشترکان، شرکت‌های آب وفاضلاب زیان ده هستند.
این موضوع اجرای اصلاحات گسترده را دشوار کرده است. اسماعیلیان تأکید می‌کند: درکنار نقش دولت و مجلس در تعریف تعرفه‌ها و تخصیص بودجه، کاهش هدررفت آب، یکی از راهکار‌های مؤثر برای تعدیل بحران‌های آبی است؛ چنان که تجربه مشهد در کاهش یک درصدی هدررفت در سال گذشته، اثر مثبتی بر صرفه جویی منابع گذاشته است.
۵همت اعتبار برای نوسازی شبکه‌های آب استان
علی متدین، سرپرست معاونت بهره برداری شرکت آب وفاضلاب خراسان رضوی، هم وضعیت شبکه توزیع آب در استان البته غیر از شهرستان مشهد را این طور تشریح می‌کند: میزان هدررفت آب در استان، ۶/۳۴ درصد است که از این میزان، ۵/۱۵ درصد هدررفت ظاهری و ۱/۱۹ درصد هدررفت واقعی محسوب می‌شود.
وی با اشاره به عوامل مؤثر بر این موضوع می‌گوید: علاوه بر فرسودگی شبکه‌های آب رسانی، وجود انشعابات غیرمجاز و کنتور‌های خراب و کم کار، از دیگر عوامل ایجاد هدررفت آب در استان به شمار می‌رود. متدین ادامه می‌دهد: در راستای کاهش هدررفت آب، پروژه‌های هوشمندسازی شبکه آب و توسعه سامانه GIS به عنوان دو طرح کلیدی در استان درحال اجراست.
به گفته او، این اقدامات منجر به مدیریت سرریز مخازن و تولید آب خواهد شد و دقت اندازه گیری مصرف واقعی را به طور چشمگیری افزایش خواهد داد.
وی بیان می‌کند: تاکنون ۵۰درصد زیرساخت‌های این پروژه‌ها آماده شده است و با روند فعلی، این رقم به زودی به ۷۰ درصد خواهد رسید. با تکمیل ۳۰ درصد باقی مانده، اولویت‌های اصلاح و نوسازی شبکه‌های توزیع آب استان مشخص می‌شود. سرپرست معاونت بهره برداری آبفای خراسان رضوی با اشاره به بودجه درنظر گرفته شده در برنامه هفتم می‌گوید: برای کل استان درمجموع پنج همت اعتبار پیش بینی شده است.
شرکت آبفا نیز در سال۱۴۰۴ اصلاح و نوسازی ۲۲۰کیلومتر شبکه و ۱۰کیلومتر خط انتقال آب را در دستورکار دارد، به طوری که از ابتدای سال تاکنون، ۱۵۰کیلومتر از شبکه و خطوط انتقال در شهر‌ها و روستا‌های استان، اصلاح و بازسازی شده است. متدین تصریح می‌کند: خراسان رضوی دارای ۲۹هزارو۶۰۰کیلومتر شبکه توزیع و خط انتقال آب است و طبق تأکید برنامه پنج ساله هفتم، باید هدررفت آب تا پایان برنامه، ۸ درصد کاهش یابد. وی در ادامه، مهم‌ترین مانع تحقق این هدف را تخصیص نیافتن اعتبارات عمرانی می‌داند و اظهار می‌کند: تمام پروژه‌های کاهش هدررفت آب، از محل اعتبارات جاری در حال اجراست.
به گفته سرپرست معاونت بهره برداری شرکت آب وفاضلاب خراسان رضوی، شرکت مهندسی آب وفاضلاب کشور به عنوان شرکت مادر تخصصی صنعت آب، همچنین نمایندگان استان، فرمانداران شهرستان‌ها و شرکت آبفای خراسان رضوی به طور جدی پیگیر تأمین منابع مالی برای نوسازی سالانه ۵ تا ۱۰ درصد شبکه‌های توزیع و خطوط انتقال هستند.
مشهد؛ الگوی ملی در مدیریت نشت آب شهری
دکتر کامران داوری
رئیس پژوهشکده آب و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد
در شرایطی که بسیاری از شهر‌های خراسان رضوی با بحران نشت و فرسودگی شبکه‌های آب رسانی دست و پنجه نرم می‌کنند، مشهد توانسته است با مدیریت دقیق فشار و اصلاح شبکه‌های قدیمی، میزان تلفات آب را به حداقل برساند. این دستاورد، گواهی روشن بر کارآمدی برنامه ریزی فنی و مدیریت علمی در زیرساخت‌های شهری است؛ جایی که توجه به جزئیاتی همچون تنظیم فشار داخلی لوله‌ها و تحلیل داده‌های میدانی، توانسته است مسیر پایداری آب را هموار کند.
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که میزان نشت فیزیکی آب در مشهد به حدود ۸ درصد رسیده است؛ عددی بسیار کوچک در مقایسه با میانگین ۴۰ درصدی دیگر شهر‌های استان. چنین کاهش درخورتوجهی نه تنها به معنای صرفه جویی در منابع است، بلکه نشانه‌ای از رویکردی تحلیلی و فنی در صیانت از زیرساخت‌های شهری محسوب می‌شود. کنترل فشار شبکه در محدوده‌های حساس، مانع ترکیدگی لوله‌ها و شکست اتصالات می‌شود و از اتلاف آبی جلوگیری می‌کند که دیگر هرگز به چرخه مصرف بازنمی گردد.
مدیریت صحیح فشار، درکنار پایش دقیق نشت ها، باعث شده است مشهد در ردیف شهر‌هایی قرار گیرد که عملکرد شبکه آب رسانی آن‌ها از استاندارد‌های ملی فراتر رفته است. درواقع، کاهش تلفات فیزیکی آب به معنای بهبود پایداری اقتصادی و فنی سیستم است؛ چراکه هر لیتر آب ازدست رفته، علاوه بر زیان محیط زیستی، بار مالی سنگینی بر دوش خدمات شهری می‌گذارد.
در شهر‌هایی که با نشت بیش از ۴۰ درصد مواجهند، بخش زیادی از سرمایه آبی عملا بدون هیچ بازگشت اقتصادی از بین می‌رود؛ آبی که نه فروخته می‌شود، نه درآمدی برای مصرف اصلاحی ایجاد می‌کند، نه حتی توان تأمین هزینه‌های نوسازی شبکه را دارد. ادامه این روند در مناطق بحران زده به کاهش تدریجی کیفیت خدمات منجر می‌شود. هرچه سرمایه گذاری کمتر باشد، امکان اصلاح شبکه نیز بیشتر از بین می‌رود و چرخه‌ای معیوب شکل می‌گیرد که درنهایت، ظرفیت منابع را تضعیف می‌کند. در برنامه‌های جهانی مدیریت شهری، عمر متوسط خطوط انتقال نباید از ۲۵ سال تجاوز کند.
پس از این دوره، نوسازی لوله‌ها دیگر یک اختیار مدیریتی نیست، بلکه الزام فنی است. هرچند ممکن است خطا‌های آماری در برآورد سن شبکه‌ها وجود داشته باشد، اصل ضرورت جایگزینی خطوط فرسوده در شرایط بحرانی، تردیدناپذیر است. آنچه در مشهد رقم خورده، نمونه روشن بهره گیری از علم در مدیریت شهری است؛ استفاده از فناوری‌های نو برای پایش فشار، تحلیل سریع نشتی‌ها و برنامه ریزی مرحله‌ای برای به روزرسانی شبکه.
این تجربه نشان می‌دهد با منابع محدود نیز می‌توان به دستاورد‌های بزرگ دست یافت، اگر تصمیم‌ها برپایه داده و واقعیت گرفته شوند. مشهد امروز یکی از شهر‌های کم هدررفت کشور است: الگویی که ثابت می‌کند پایداری شهری و اقتصاد آب، تنها زمانی ممکن است که اصلاح و نوسازی شبکه‌ها در اولویت قرار گیرد. این شهر با عملکرد خود، معنا و جهت تازه‌ای به مفهوم مدیریت هوشمند آب بخشیده است؛ درسی برای همه مناطق خشک ایران که می‌خواهند از بحران به تعادل برسند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
